۷ مارس ۲۰۱۷، ۱۷ حوت/اسفند ۱۳۹۶ مرکز حمایت از زنان ژورنالیست در افغانستان (CPWAJ) با برگزاری مراسمی در شهر کابل، کوشندگی خود را آغاز کرد. این مرکز یک سال پیش از آن، با مدیریت خانم «فریده نیکزاد» و حمایت سازمان گزارش‌گران بدون مرز، پایه‌گذاری شده بود.
راست این است که این انجمن با آن‌که سال‌ها پس از دیگر نهادهای مدنی زنان در سال ۱۳۹۵ تشکیل شده بود، در پنج سال کوشندگی خود یکی از کارآمدترین و کاراترین انجمن‌های زنان خبرنگار در افغانستان بود. در آن زمان بنا بر مسئولیت‌ام در سازمان گزارش‌گران بدون مرز و انجام ماموریت‌های پیاپی به افغانستان، به این نتیجه رسیده بودم که با وجود نهادهای گوناگون اما خبرنگاران زن در افغانستان از حمایت جدی برخوردار نبودند. با آن‌که بسیاری از نهادهای حمایت از روزنامه‌نگاران، بخش ویژه زنان داشتند، اما متاسفانه، نخست به دلیل مردسالاری پابرجا در جامعه و سپس به دلیل «پروژوی» بودن بسیاری از این انجمن‌ها، اقدام‌های مؤثری در زمینه حمایت از حقوق روزنامه‌نگاران زنان انجام نمی‌شد. برای نمونه در همان سال ۱۳۹۵، در هیات رهبری فدراسیون نهادهای مدافع خبرنگاران و رسانه‌های افغانستان از ۱۴ عضو تنها دو زن حضور داشتند! با آن‌که صد‌ها میلیون دلار در افغانستان خرج «توانمندسازی زنان» شده بود. این مشکل تنها دشواره‌ی زنان نبود که کمابیش همه‌ی نهادهای مدنی افغانستان را دربرمی‌گرفت. عبارت «پروژوی» را افغانستانی‌ها برای این نهادها به‌کار می‌بردند، نهادی که تنها بودجه می‌گرفت و کاری شایسته و بایسته به‌پیش نمی‌‌برد!
حمایت از خبرنگاران زن علیه تبعیض و خشونت
در زمانی که بنا بر آمارهای سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۷ «در شش سال گذشته خشونت علیه زنان در افغانستان ۶۰٪ افزایش داشته است» وجود نهادی با هدایت‌گری خود زنان که بتواند به‌راستی از خبرنگاران زن دفاع کند، ناگزیر بود. خبرنگاران زن به این نتیجه رسیده بودند که زنان خبرنگار نسبت همکاران مرد خود حساسیت بیشتری به دشواری‌های زنان دارند و در رسانه‌ها این مشکل‌ها را بیشتر طرح می‌کنند، پس آن‌جا که حضور زنان خبرنگار کم‌تر است، خشونت و نقض حقوق زنان بیشتر است. این دو نکته را مرکز در نخستین گزارش کاوش‌گرانه‌‌ی خود بازتاب داد.
نخستین پرسمان برای نهادی که وظیفه‌ی دفاع از زنان خبرنگاران را برعهده داشت، شمار دقیق زنان خبرنگار و همکاران رسانه‌ای زن در افغانستان بود. تا آن روز، نهادهای گوناگون آماری به‌دلخواه و به‌گمان اعلام کرده بودند؛ برای نمونه، اتحادیه ملی خبرنگاران افغانستان اعلام کرده بود که ۱۲ هزار خبرنگار در افغانستان وجود دارند، اما تعداد دقیق خبرنگاران و فعالان رسانه‌ای زن به‌درستی اعلام نشده بود! یا نی، حمایت‌کننده رسانه‌ها در افغانستان (نهاد محلی سازمان انترنیوز در افغانستان) با انتشار کتابی شمار رسانه‌ها را اعلام کرده بود، اما شمار خبرنگاران در آن جداسازی نشده بود. در همان سال ۲۰۱۶ مرکزحمایت از ژورنالیست‌های زن، بر آن شد تا آماری از روزنامه‌نگاران و همکاران رسانه‌ای زن تهیه و منتشر کند. این کار دشوار بود؛ زیرا وزارت اطلاعات و فرهنگ، وزارت کار و وزارت زنان، هیچ‌کدام چنین آماری نداشتند و تا آن روز هیچ نهادی آمار دقیقی از آن تهیه نکرده بود. نخستین بار، مرکز حمایت از زنان روزنامه‌نگار در افغانستان این آمار را نخست در سال ۲۰۱۸ جمع‌آوری و منتشر کرد و سپس در سال ۲۰۲۱ داده‌های به‌روز شده را بازنشر کرد.*
کارزار علیه آزارگری جنسی
مرکز حمایت از زنان ژورنالیست در نخستین بیانیه خود نوشته بود: «تشکیل این مرکز پیامی است برای زنان ژورنالیست در افغانستان و از طریق آن‌ها به همه زنان افغان. ما می‌خواهیم زنان خبرنگار را هم در ولایت و ساحه‌های ناامن و هم در محل کار خود در رسانه‌ها حمایت کنیم. هم از جان و تن‌شان و هم از حقوق‌شان دفاع کنیم.»
از مهم‌ترین اقدام‌های مرکز، کارزار منشور منع آزار و اذیت برای ارتقاء موقعیت زنان بود. این منشور با تعریف آزارگری جنسی و تعرض جنسی و مصداق‌های آن، راه‌کارهایی را برای مبارزه با آن به رسانه‌ها پیشنهاد کرده بود. این منشور اخلاقی را مدیران رسانه‌ها باید امضا و اجرا می‌کردند. بدون شک این کارزار یکی از پیشروترین و کاراترین اقدام‌ها در آن زمان علیه آزارگری زنان روزنامه‌نگار بود. این منشور از سوی بسیاری از رسانه‌ها امضا شد و به گفته بسیاری از خبرنگاران زن تاثیری جدی در محل کار آن‌ها ایجاد کرد.
در گزارش ۲۰۲۱ مرکز چنین آمده بود: «یافته‌های جدید مرکز نشان می‌دهد که از میان ۳۲۵ رسانه در افغانستان ۱۷۳ رسانه سراسری و محلی که این منشور را امضا کرده بودند، ۹۴ رسانه (۴۳ از کابل و ۱۳۰ از ۱۹ ولایت) به تطبیق آن متعهد هستند، «اما مشکلات امنیتی، سنتی و چالش‌های اقتصادی را مانع بزرگ تطبیق این منشور در رسانه‌های خود می‌دانند.»
راست این است که این کارزا و منشور، شایستگی آن را داشت که بسیاری از نهادهای زنان خبرنگار در جهان از آن بهره برند. چنان‌که با تجربه آزارگری‌ها و تجاوز به خبرنگاران زن در چند کشور جهان و تجربه عملی مرکز حمایت از زنان خبرنگار در افغانستان، بخشی در‌باره‌ی چگونگی آزارگری جنسی، تعریف آن و چگونگی مقابله با آن، به کتاب «راهنما ایمنی برای خبرنگاران» افزوده شد.
کارزار «منع آزار و اذیت برای ارتقاء موقعیت زنان»، کارزار دیگری را در پهنه‌‌ی ملی نیز دامن زد. با آن‌که افغانستان بسیاری از کنوانسیون‌های جهانی، از آن میان کنوانسیون رفع هرگونه تبعیض علیه زنان را پذیرفته بود، در قانون‌های اساسی و جزایی افغانستان تعریفی از آزارگری جنسی وجود نداشت. مرکز حمایت از ژورنالیست‌های زن، با تلاش برای قانونی کردن تعریف‌ها و مصداق‌های منشور در قانون، در دو انتخابات ریاست جمهوری و والسی‌جرگه/ مجلس شورا با کارزار «به نمایندگانی رای دهید که از حقوق زنان خبرنگار حمایت می‌کنند» و تشویق نامزدان انتخابات به امضای منشوری در حمایت از حقوق زنان به‌شایستگی اقدام کرد. در انتخابات والسی‌جرگه دست‌کم بیش از ۴۰ نماینده و در انتخابات ریاست‌جمهوری اصلی‌ترین نامزدان این تعهدنامه را امضا کرده بودند. قرار بود در مجلس، فراکسیونی برای حقوق زنان و زنان خبرنگار و پیشنهاد قانون‌های پیشرو تشکیل شود.
تلاش برای صلحی عادلانه و به نفع زنان
با آغاز مذاکرات صلح دوحه میان آمریکایی‌ها و طالبان، سکوتی سنگین جامعه مدنی افغانستان را دربرگرفته بود. آوازه‌گری آمریکایی‌ها با هدایت «زلمی خلیلزاد»، مامور کارکشته‌ی‌شان در سرکوب، وادار به سکوت کردن و سر فرود آوردن در برابر نهادهای بودجه‌بگیر آمریکا وضعیت دشواری را به‌وجود آورده بود. گفتن از صلح عادلانه که نگه‌دارنده‌ی آزادی‌های به‌دست آمده به‌ویژه آزادی بیان و رسانه‌ها باشد، بسیار دشوار شده بود. راست این است که بیشتر رسانه‌ها و نهادهای مدنی سکوت کرده بودند. بخشی از حکومتی‌ها هر انتقادی را با اتهام جنگ‌طلبی به سکوت وادار می‌کردند. در این‌باره نخستین تلاش‌ها را زنان افغانستان آغاز کردند. مرکز حمایت از زنان خبرنگار یکی از آن‌ها بود که نخستین اطلاعیه برای دفاع از صلحی که آزادی رسانه‌ها و امنیت خبرنگاران زن را هم رعایت کند، منتشر کرد.
نهادی شفاف و اعتمادمحور
برای نخستین بار در تاریخ افغانستان، به‌ویژه پس از سال ۲۰۰۱، مرکز حمایت از زنان ژورنالیست در افغانستان تنها انجمنی بود که تمامی درآمدها، هزینه‌ها و دریافت‌های خود را در سایت مرکز منتشر می‌کرد. این نکته اهمیت داشت چراکه افزون بر بی‌اعتمادی گسترده به نهادهای مدنی ِ پروژوی، یک سازمان مردم‌نهاد و به‌ويژه با رهبری زنان، به این شفافیت برای کوششی اعتمادمحور نیاز داشت. مرکز توانست در بیش از ۳۰ ولایت افغانستان نمایندگانی داشته باشد تا به‌گونه‌ای منظم از وضعیت خبرنگاران زن گزارش‌گری کند.
اما مرکز حمایت از زنان ژورنالیست، به دلیل شفافیت در اعلام رسمی بودجه خود که از سازمان گزارش‌گران بدون مرز دریافت می‌کرد، مورد انتقاد قرار گرفت. برخی از نهادهای افغانستانی این کمک‌ها را ناچیز می‌دیدند و بایسته‌‌ی اعلام نمی‌دانستند. برخی دیگر نیز چون خود شفاف نبودند، شفافیت مرکز را سرچشمه انتقاد و تضعیف دیگر نهادها می‌دانستند.
پایان زودهنگام و بی‌یاد یک کوشندگی
دریغ که این تلاش‌ها با به قدرت رسیدن طالبان ناکام ماند. با وجود دشواری‌های پیش‌روی اما مرکزحمایت از زنان ژورنالیست داشت، پیشرفت‌های زیادی حاصل شد. در سال ۲۰۲۱، تارنمای مرکز حمایت از زنان روزنامه‌نگار که سازمان گزارش‌گران بدون مرز آن را ثبت کرده بود، از دست رفت. بسیاری از همکاران زن نمی‌خواستند که تصاویرشان در آن سایت باقی بماند و مسئولان فنی به جای حذف تصاویر، سایت را به‌تمام حذف کردند! آن زمان، به دلیل اختلاف در راه‌بردهای گزارش‌گران بدون مرز همسو با سیاست دولت فرانسه در افغانستان با «کریستف دولوار» دبیر اول سازمان، خودکامگی ولی‌فقیه مانند او و فشارهای روحی و کاری او، از انجام وظایف خود به‌درستی ناتوان بودم. تارنمای مرکز حمایت از زنان خبرنگاران در افغانستان از دست رفت. البته او بخش‌های بزرگی از تاریخ گذشته‌ی گزارش‌گران بدون مرز یا نهادهای وابسته به آن را تا پیش از رهبری خود حذف کرد. او همچنان با دوباره فعال شدن قانونی مرکز حمایت از زنان ژورنالیست پس از به‌قدرت رسیدن طلبان، چون بسیاری دیگر از نهادهای مدافع حقوق خبرنگاران موافقت نکرد. بنا بر موقعیت و اعتبار، آر‌اس‌اف در آن زمان بیش از هر انجمن دیگری این امکان را دارا بود. نه تنها مرکز حمایت از زنان ژورنالیست در افغانستان که حاصل بیش از بیست تلاش سازمان در این کشور از دست رفت.
پانوشت
* آمار به‌روز شده مرکز حمایت از زنان ژورنالیست در افغانستان حاصل تحقیق و بررسی از ۳۲۹ رسانه سراسری و محلی از ۳۴ ولایت افغانستان است، به شمول ۷۴ تلویزیون، ۱۶۳ رادیو، ۷ آژانس خبری، ۸۵ نشریه چاپی به شمول ۱۷ روزنامه متباقی ماهنامه، فصل‌نامه و مجله، وب‌سایت و ۳ نهاد حمایت از خبرنگاران و رسانه‌ها که شامل کمیته مصونیت خبرنگاران، دفتر«نی» حمایت‌کننده‌ی رسانه‌های آزاد افغانستان و انجمن زنان ژورنالیست افغان. در این رسانه‌ها ۷۵۷۷ کارمند وجود دارد که از این میان ۱۷۴۱ تن آنان زنان هستند که ۱۱۳۹ تن‌شان ژورنالیست‌اند. این یافته‌ها تایید می‌کنند که همچنان تمرکز اصلی خبرنگاران زن در کابل، سپس بلخ و بعد در هرات است.
