این جستار گزارشی است کوتاه از برجسته‌ترین کارهای کاوشگرانه‌ی رسانهها و نهادهای مدنی مستقل جهان درباره‌ی پگاسوس جنگ‌افزار جاسوسی شرکت اسرائیلی ان اس او. روزنامه‌نگاران نه تنها در هنگام جنگ که با پیشرفت پُرشتاب فناوری‌های رقمی در زمان صلح نیز گزنددیده‌ی جنگ‌افزارهای جاسوسی دولت‌ها و جنگ‌سالاری هستند. این جنگ‌افزارها در آشکار برای آماج‌هایی چون مبارزه در برابر جنایات سازما‌یافته یا تروریسم ساخته می‌شوند، اما کاربردشان علیه شهروندان غیرنظامی و از آن میان روزنامه‌نگاران و رسانهها هر روزبیشتر می‌شود. رسانه‌های مستقل نه تنها در حفاظت از حرفه‌ی خود و حق دانستن که سنگری پُرپشتکار برای جامعه مدنی و دمکراسی در برابر این ستیزه‌گری هستند.
روزنامه‌نگاری مستقل را افزون شناسه‌های دمکراتیک و جهان‌روایی چون موازین بنیادی حقوق بشر از آن میان اصل نوزده اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق جهانی حقوق سیاسی و مدنی، بنا بر منشورهای جهانی حرفه‌اخلاقی از آن میان یکی از مهمترین آن‌ها، منشور مونیخ : «تعهد به حقیقت با هر نتیجه‌ای که برای خبرنگار و رسانه در برخواهد داشت» و نظرداشت هم‌سودی همگان در جامعه، از دیگر روش‌های رسانه ای جدا می‌سازد. روزنامه‌نگاری مستقل با این روش و منش است که برای انجام بایستگی حرفه‌ای‌‌اش و در برابر زیرنگرداشت و مهار کنش و کاووش‌اش پایداری می‌کند.
از دیربازِ ِ جنگ، ستیز برای دستیابی به اطلاعات به هر روشی از سوی ستیزه‌گران وجود داشته است. به‌کارگیری نیروی انسانی و فنی دو روش بنیادینو جاسوسی و نگرداشت است. به‌کارگیری انسان هر چند همچنان پابرجاست و کارکرد خود را دارد. اما با پیشرفت فناوری در جنگ تکیه بر ابزارهای نویافته نیز افزایش یافته است. به ویژه از جنگ جهانگیر نخست که الکتریسیته و استفاده از آهن‌ابزار، ساخت سلاح پیشرفته را گسترش داد. از جعل نامه‌ها و گسستن سیم‌های و رصد تلگراف تا به‌کارگیری امواج رادیویی و از فرستنده و گیرنده‌های مورس تا بدافزارهای تخریب‌گر برای رایانه‌ها و تلفن‌های هوشمند و نرمافزارهای کاربردی، فرگشت سلاح مرگبار در خدمت کسب اطلاعات و کاربری ضداطلاعات هستند.
امروز پیشرفت فناوری در جنگ، افزون بر نیروهای شناخته شده‌ی ستیزه‌گر چون نیروهای نظامی ، شهروندان غیر نظامی را هدف قرار می‌ٔهند. خطر بنیادین پاره‌ای از سلاح‌های الکترونیکی و یا بدافزارها نظامی کاربردشان علیه شهروندان غیر نظامی است. نرمافزارهای جمع‌آوری انبوه اطلاعات و جاسوسی گسترده، مهار شهروندانی است که از حقوق بنیادی خود و با هدف بی‌بهرگی از حق دانستن یا «کسب اطلاعات و افکار و در اخذ و انتشار آن، به تمام وسایل ممکن و بدون ملاحظات مرزی» است.
در این پهنه روزنامه‌نگاری مستقل در رده‌ی نخست مبارزه قرار دارند. وارانه‌ی همه آوازه‌گری‌های سیاسی و پروپاگاندا قدرت‌‌ها، دستاوردهای این رسانهها و روزنامه‌نگاران انکارناپذیر است.
رسوایی بدافزار جاسوسی پگاسوس
در ۱۸ ژوئیه ۲۰۲۱ ، بنیاد فوربیدن استوری ( روایت‌های فراموش شده - Forbidden Stories) و سازمان عفو بین‌المللی به همراه کنسرسیومی متشکل از ۸۰ خبرنگار از ۱۷ رسانه در جهان، پس از سه سال کار ِ کاووشگرانه با انتشار بیانیه‌ای پرده از پگاسوس یکی از خطرناک‌ترین بدافزارهای جاسوسی برداشتند. این نهادها به اسنادی دست یافتند که نشان می‌داد، پگاسوس به ده‌ها کشور جهان فروخته شده است. آن‌ها اعلام کردند فهرست پنجاه هزار شماره تلفن از فعالان حقوق بشر، روزنامه‌نگاران، وکلا و سیاستمداران در سراسر جهان را در اختیار دارند که از سوی کشورهای خریدار این بدافزار قربانی جاسوسی پگاسوس شده بودند.
پگاسوس، بدافزاری جاسوسی فوق پیشرفته را شرکت خصوصی اسرائیلی ان اس او (NSO Group)، در آشکار برای مبارزه با تروریسم و جرایم سازمان‌یافته ساخته بود. این بدافزار با روش‌های گوناگونی از آن میان ارسال پیامی حاوی لینک مخرب تا تماس‌های تلفنی آلوده یا استفاده از نقاط ضعف امنیتی که در برنامه‌های پیام‌رسان‌ها بود و … در تلفن‌های هوشمند رخنه می‌کرد،. پگاسوس پس از وارد شدن به گوشی‌های هوشمند iOS و Android و به‌مهار درآوردن کامل تلفن می‌توانست به تمام داده‌ها ازآن میان پیام‌ها، ایمیل‌ها، تماس‌ها، موقعیت مکانی، عکس‌ها، فیلم‌ها و حتی داده‌های رمزگذاری شده برخی نرمافزارهای کاربردی چون واتساپ یا سیگنال دست‌یابد. همچنین می‌توانست میکروفون و دوربین را فعال کند و مخفیانه محیط اطراف را ضبط کند. پگاسوس قادر به دور زدن بسیاری از سیستم‌های امنیتی بود و به گونه‌ای طراحی شده بود که هیچ ردی از خود بر جای نگذارد تا شناسایی آن بسیار دشوار باشد.
آن اس آو این بدافزار را در پیدا به دولت‌ها و سازمان‌های امنیتی می‌فروخت و وزارت دفاع اسرائیل باید برای قراردادهای فروش مجوز صادر می‌کرد. پگاسوس اطلاعات جمع‌آوری شده را برای سرورهای ان اس او می‌فرستاد و این شرکت سپس اطلاعات را به مشتریان خود ارائه می‌داد. شرکت ان اس او را دو دوست قدیمی و متخصص انفورماتیک که هر دو سابقه‌ی خدمت در ارتش اسرائیل را داشتند راه‌اندازی وشماری از کارمندان آن نیز نظامیان پیشین بودند. بنا بر کار‌گاوشگرانه کنسرسیوم روزنامه‌نگاران و برخی حقوق‌دانان پگاسوس بیش از یک نرم‌افزار یک سلاح نظامی است.
سرآغاز یافتن بدافزار پگاسوس
در سال ۲۰۱۶، نهاد شهروندی سی‌تیزن لب (citizen lab) که سال‌ها درباره‌ی نرمافزارهای جاسوسی کار می‌کرد، پس از بررسی دقیق تلفن احمد منصور فعال حقوق بشر اماراتی و ردگیری فایلی که برای او فرستاده بودند به‌گونه‌ی برخط به سرورهای شرکت ان اس او رسید. این نهاد با بررسی بیشتر درباره ی کارکرد و مشتری های ان اس او، به بدافزاری قدرتمند رسید که بعدها نام آن پگاسوس شد. پس از این یافته، وبا اتکا به آن، شماری دیگر از کارشناسان نیز به ردهایی از این بدافزار در تلفن‌های روزنامه‌نگاران، وکلا و مدافعان حقوق بشر رسیدند.
در سال ۲۰۱۸، یکی از پژوهشگران سازمان عفو بین‌الملی بر روی تلفن خود فایلی مشکوک مشاهده می‌کند که آن را به دو کنش‌گر جوان عرصه تکنولوژی کلودیا رانیری (Claudi O Guarnieri ) و دونکه اوسیاربهیل (Donncha Ó Cearbhaill) از همکاران سازمان برای بررسیدن می‌دهد که همزمان برروی ویروسی مشابه در تلفن یکی از کنش‌گران عربستان سعودی کار می‌کردند. آن‌ها نیز در ردیابی ویروس به سرورهای ان اس او می‌رسند. این دو همه‌ی داده‌های گردآوری شده را از مبدا فرستادن پیام تا سرورهای میانه و برخی شناسه‌ها از ردهایی که پگاسوس در تلفن قرار می‌داد و… را دریک بانک اطلاعاتی ثبت می‌کنند. با همین داده‌ها این دو کنش‌گر به حلقه‌ی اصلی کار کاووشگرانه پسین به دو کارشناس اصلی کشف و ردیابی بدافزار پگاسوس تبدیل شدند، کاری که بزرگترین سازمان‌های اطلاعاتی و نظامی نتوانسته بود انجام دهد.
در همان زمان فوربیدن استوری که نهادی علیه سانسور و در دفاع از روزنامه‌نگاران قربانی سانسور است در پیوند با کشتن پی‌در‌پی روزنامه‌نگاران مکزیکی بدست کارتل‌های جنایات سازمان یافته کار می‌کردند، پس از کشتن خاویير والدس روزنامه‌نگار نامی مکزیک نیز به بدافزار پگاسوس می‌رسد.
در سال ۲۰۱۹ کمپانی واتس‌آپ درپی آشکار شدن بهره‌بردن ان اس او در جاسوسی از این شرکت شکایت کرد. اما هنوز سویه‌های گسترده جاسوسی بدست این بدافزار نا پیدا است.
نکته آنکه از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ گروه پژوهشگران در شرایط بسیار دشواری این کار سترگ را به‌پیش می بردند. نخست جهانگیری کرونا خود سدی در برابر پویایی گروه بود. آن‌ها باید موازین دشوار امنیتی را رعایت می‌کردند تا برانگیزاننده‌ی کنجکاوی و واکنش سرویس‌های امنیتی بسیاری از کشورهای جهان و مهمتر اسرائیل و ان اس او نباشد.
قربانی‌های پگاسوس
فهرست پنجاه هزار نفره را فوربیدن استوری و سازمان عفو بین‌المللی همزمان بدست آوردند و برآن شدند دراین باره همکاری کنند. چهره‌های گوناگونی از سیاستمداران تا روزنامه‌نگاران در این فهرست بودند. از امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه و یک سوم وزرای دولت‌اش یعنی ۱۴ وزیر تا ۱۸۰ روزنامه‌نگار در سراسر جهان از آن میان و بسیاری از چهره‌ها شناخته شده سندیکایی و دیپلمات‌های نهادهای جهانی قربانی رخنه یا درآستانه حمله‌ی پگاسوس قرار داشتند. در مجموع به جز اسرائیل کشورهای چون مکزیک، مراکش، عربستان سعودی، آذربایجان، هند، غنا و… از این بدافزار برای جاسوسی و نگرداشت شهروندان استفاده می‌کردند.
افزون بر خاویير والدس روزنامه‌نگار دیگر کشته شده مکزیکی سی‌سیلیا پیندا بریتو، روزنامه‌نگار کشته شده سعودی جمال خاشقچی، نیز در فهرست پنجاه هزار نفره بودند. همچنین بسیاری از خبرنگاران رسانه‌های چون سی ان ان، فرانس ۲۴، وال‌استریت ژورنال، آل پائیس، خبرگزاری فرانسه، سردبیر نشریه مستقل مدیا پارت ادویی پِلِانِل و خدیجه اسماعلیوا و …. .
روزنامه‌ی نیویورک تایمز یکی از رسانه‌های کنسرسیوم افشا کننده‌ی پگاسوس در روزنامه‌ی (۳ فوریه ۲۰۲۲) از استفاده‌ی اسراییل از پگاسوس برای دستاوردهای دیپلماتیک و نظامی گزارش می‌دهد ودر شماره‌ی (۳ آوریل ۲۰۲۳) به همکاری مخقیانه‌ی امریکا با شرکت ان اس او پرداخته بود.
پی‌آمدهای رسوایی پگاسوس
نهادهای جامعه‌‌ی مدنی و روزنامه‌نگاران برای نخستین بار از به‌کارگیری جنگ‌افزار علیه شهروندان غیرنظامی پرده برداشتند. سازنده‌ی این بدافزار مجبور به پاسخگویی و حتا دولت اسرائيل نیز زیر فشار‌های جهانی مجبور شد دست‌کم در آشکار دراین‌باره به تحقیق و بررسی قضایی اقدام کند. پرسمان زیرنگرداشت و مهار اطلاعات خبرنگاران از انگارهای گوناگون حقوقی و حرفه‌اخلاقی به گفتاوردی جدی تبدیل شد. همچنین پرسمان بایسته‌تر پشتیبانی و برخوداستواری برای کشف بدافزارها از سوی نهادهای جهانی چون سازمان عفو بین‌المللی و رسانهها و نهادهای مستقل از دولت‌های که حال آگاهانه یا نه ناتوان از پابش پگاسوس بودند. افزایش آگاهی همگانی در باره‌ی تهدیدهای امنیتی در جهان رقمی مباحثی جدی را درباره‌ی قانون‌هایی برای موازین اخلاقی در فناوری، پوشیدگی شرکت‌های خصوصی و داوری دولتی و …. دامن زد. و در آخر بنابر برخی از سرجشمه‌ها ان اس او به پرداخت ۱۶۸ میلیون دلار به دلیل جاسوسی از فعالان و سیاستمداران محکوم شده است و برخی از مدیران آن مجبور به کناره‌گیری از این کمپانی شدند.
تا امروز هنوز به‌درستی آشکار نشده است که کدام کشورهای و چرا از این بدافزار بهره می‌بردند. مراکش که از سوی فرانسوی‌ها متهم به داشتن بیشترین نقشبود با بیانیه‌ای ساده‌ی دربار هرگونه جاسوسی و استفاده از پگاسوس را تکذیب کرد. کاخ الیزه نیز در این باره سکوت دیپلماتیک را ترجیح داد. و شرکت ان اس او پس از تکذیب بسیاری از داده‌های مستند شده به تذکر به مشتری‌های خود بسنده کرد.
دریغ که استفاده از پگاسوس همچنان ادامه دارد سی‌تیزن لب (citizen lab) یکی از مجهزترین نهادهای جهانی برای ردیابی پگاسوس دست‌کم در گزارش‌های خود از بهره‌گیری دولت‌ها برای جاسوسی از آن تاکید دارد.
سرچشمه‌ها :
Amnesty International & Forbidden Stories. (2021). The Pegasus Project
The New York Times. (2022–2023). Series of Investigative Reports on NSO Group.
Citizen Lab, University of Toronto. (2016–2022). Technical Reports on Pegasus.Meta v. NSO Group Lawsuit. (2019).
https://www.radiofrance.fr/franceculture/podcasts/serie-l-affaire-pegasus